Sarf

Mehmuz Fiillerde Emir Çekimi

الأمرُ و النهيُ في الأفعال المهموزة

Mehmûz Fiilin Emr-i Hâzır Çekimi

Mehmûzu’l-fâ olan أَكَلَ (yedi) fiilinden emr-i hâzır kipi elde etmek istediğimizde, yine sulâsî fiillerde emr-i hâzır kipinin bulunuşuna ilişkin yolu izlememiz gerekmektedir. Buna göre:

  1. Fiilin ikinci şahıs muzârisi (eril) alınır: أنْتَ تَأْكُلُ
  2. Baştaki muzâraat harfi atılır: أْكُلُ
  3. Baştaki muzâraat harfi atıldıktan sonra ardından gelen harf okunamadığı için başa elif harfi getirilir. ‘Aynu’l-fiil yani fiilin ikinci harfi dammeli yani ötreli olduğu için bu elif damme ile harekelenir.
  4. Son işlem olarak fiilin sonu cezm edilir: اُأْكُلْ . Hemzenin yazım kuralı uyarınca (kendisinden önceki hareke damme olduğundan) artık elif üzerinde değil, vav üzerinde yazılır: اُؤْكُلْ

Günlük hayatta çok sık kullanılan أَكَلَ fiilinin اُؤْكُلْ u’kul biçimindeki emir formu ve أَكَلَ ile aynı yapı ve kalıpta olan أَخَذَ (aldı) fiilinin اُؤْخُذْ biçimindeki emir formu telaffuz zorluğu dolayısıyla çoğu zaman hemzeli ilk heceleri atılmak suretiyle كُلْ kul ve خُذْ huz biçiminde kullanılır. Kur’ân-ı Kerîm’de de sadece bu formlarıyla yer alırlar. (Bkz. örneğin Bakara Sûresi, 35, 57-58, 63 ve 93. ayetler; Nisâ Sûresi, 4 ve 71. ayetler; Meryem Sûresi, 12 ve 26. ayetler; Araf Sûresi 31. ayet; Tevbe Sûresi 103. ayet)

Emr-i hâzır bulma kuralını, ikinci şahsa ait diğer formlar üzerinde de uygulayacak olursak, şöyle bir sonuç elde ederiz:

İlgili Makaleler

أنْتُما تَأْكُلانِ ← اُؤْكُلا ← كُلا
أنْتُمْ تَأْكُلونَ ← اُؤْكُلُوا ← كُلوا
أنْتِ تَأْكُلينَ ← اؤُكْ لُيِ ← كُلي
أنْتُما تَأْكُلانِ ← اُؤْكُلا ← كُلا
أنْتُّ تَأْكُلْنَ ← اُؤْكُلْنَ ← كُلْنَ

أَكَلَ fiilininin emr-i hazır çekimi şu şekildedir.

Mehmuz Fiilin Emr-i Hazır Çekimi
İkil (Tesniye) İkil (Tesniye) Tekil (Mufred)
أَنْتُمْ كُلوا
Sizler yiyiniz
أَنْتُما كُلا
Siz ikiniz yiyinْ
أَنْتَ كُل
Sen ye
Muhâtab
أَنْتَُّ كُلْنَ
Sizler yiyiniz
أَنْتُما كُلا
Siz ikiniz yiyin
أَنْتِ كُلي
Sen ye
Muhâtaba

Mehmuzu’l-Ayn Fiilin Emir Çekimi

سَأَلَ  (sordu) fiili mehmuzu’l-ayn bir fiil.  Bu fiilden emr-i hâzır kipi elde etmek istediğimizde, yine sulâsî fiillerde emr-i hâzır kipinin bulunuşuna ilişkin yolu izlememiz gerekmektedir. Buna göre:

  1. Fiilin ikinci şahıs muzârisi (eril) alınır: أنْتَ تَسْأَلُ
  2. Baştaki muzâraat harfi atılır: سْأَلُ
  3. Baştaki muzâraat harfi atıldıktan sonra ardından gelen harf okunamadığı için başa elif harfi getirilir. ‘Aynu’l-fiil fethalı olduğu için bu elif kesra ile harekelenir.
  4. Son işlem olarak fiilin sonu cezm edilir: اِسْأَلْ

Buna göre, سَأَلَ fiilinin emr-i hâzır kipinin çekimini şu şekilde düzenleyebiliriz:

Mehmuz Fiilin Emr-i Hazır Çekimi
İkil (Tesniye) İkil (Tesniye) Tekil (Mufred)
أَنْتُمْ اِسْأَلوا
Sizler sorunuz
أَنْتُما اِسْأَلا
Siz ikiniz sorun
أَنْتَ اِسْأَلْ
Sen sor
Muhâtab
أَنْتَُّ اِسْأَلْنَ
Sizler sorunuz
أَنْتُما اِسْئَلا
Siz ikiniz sorun
أَنْتِ اِسْئَلي
Sen sor
Muhâtaba

Mehmuzu’l-Lam Fiilin Emr-i Hazır Çekimi

fiili son harfi hemzeli yani mehmuzu’l-lam olan bir fiildir. Şimdi bu fiilin emr-i hazır çekimini görelim. Bu fiilin emr-i hazır kurallarına göre emir yapılabilmesi için

  1. Fiilin ikinci şahıs muzârisi (eril) alınır: أَنْتَ تَقْرَأُ
  2. Baştaki muzâraat harfi atılır: قْرَأُ
  3. Baştaki muzâraat harfi atıldıktan sonra ardından gelen harf okunamadığı için başa elif harfi getirilir. ‘Aynu’l-fiil fethalı olduğu için bu elif kesra ile harekelenir.
  4. Son işlem olarak fiilin sonu cezm edilir: اِقْرَأْ

Buna göre üçüncü kalıptan olan قَرَأَ fiilinin emr-i hâzır kipinin çekimini şu şekilde düzenleyebiliriz:

Mehmuzu’l-Lam Fiilin Emr-i Hazır Çekimi
İkil (Tesniye) İkil (Tesniye) Tekil (Mufred)
أَنْتُمْ اِقْرَؤوا
Sizler okuyunuz
أَنْتُما اِقْرَآ
Siz okuyun
أَنْتَ اِقْرَأْ
Sen oku
Muhâtab
أَنْتَُّ اِقْرَأْنَ
Sizler okuyunuz
أَنْتُما اِقْرَآ
Siz ikiniz okuyun
أَنْتِ اِقْرَئِي
Sen oku
Muhâtaba