Mehmuz Fiillerde Emir Çekimi
الأمرُ و النهيُ في الأفعال المهموزة
Mehmûz Fiilin Emr-i Hâzır Çekimi
Mehmûzu’l-fâ olan أَكَلَ (yedi) fiilinden emr-i hâzır kipi elde etmek istediğimizde, yine sulâsî fiillerde emr-i hâzır kipinin bulunuşuna ilişkin yolu izlememiz gerekmektedir. Buna göre:
- Fiilin ikinci şahıs muzârisi (eril) alınır: أنْتَ تَأْكُلُ
- Baştaki muzâraat harfi atılır: أْكُلُ
- Baştaki muzâraat harfi atıldıktan sonra ardından gelen harf okunamadığı için başa elif harfi getirilir. ‘Aynu’l-fiil yani fiilin ikinci harfi dammeli yani ötreli olduğu için bu elif damme ile harekelenir.
- Son işlem olarak fiilin sonu cezm edilir: اُأْكُلْ . Hemzenin yazım kuralı uyarınca (kendisinden önceki hareke damme olduğundan) artık elif üzerinde değil, vav üzerinde yazılır: اُؤْكُلْ
Günlük hayatta çok sık kullanılan أَكَلَ fiilinin اُؤْكُلْ u’kul biçimindeki emir formu ve أَكَلَ ile aynı yapı ve kalıpta olan أَخَذَ (aldı) fiilinin اُؤْخُذْ biçimindeki emir formu telaffuz zorluğu dolayısıyla çoğu zaman hemzeli ilk heceleri atılmak suretiyle كُلْ kul ve خُذْ huz biçiminde kullanılır. Kur’ân-ı Kerîm’de de sadece bu formlarıyla yer alırlar. (Bkz. örneğin Bakara Sûresi, 35, 57-58, 63 ve 93. ayetler; Nisâ Sûresi, 4 ve 71. ayetler; Meryem Sûresi, 12 ve 26. ayetler; Araf Sûresi 31. ayet; Tevbe Sûresi 103. ayet)
Emr-i hâzır bulma kuralını, ikinci şahsa ait diğer formlar üzerinde de uygulayacak olursak, şöyle bir sonuç elde ederiz:
أنْتُما تَأْكُلانِ ← اُؤْكُلا ← كُلا
أنْتُمْ تَأْكُلونَ ← اُؤْكُلُوا ← كُلوا
أنْتِ تَأْكُلينَ ← اؤُكْ لُيِ ← كُلي
أنْتُما تَأْكُلانِ ← اُؤْكُلا ← كُلا
أنْتُّ تَأْكُلْنَ ← اُؤْكُلْنَ ← كُلْنَ
أَكَلَ fiilininin emr-i hazır çekimi şu şekildedir.
Mehmuz Fiilin Emr-i Hazır Çekimi | |||
---|---|---|---|
İkil (Tesniye) | İkil (Tesniye) | Tekil (Mufred) | |
أَنْتُمْ كُلوا Sizler yiyiniz |
أَنْتُما كُلا Siz ikiniz yiyinْ |
أَنْتَ كُل Sen ye |
Muhâtab |
أَنْتَُّ كُلْنَ Sizler yiyiniz |
أَنْتُما كُلا Siz ikiniz yiyin |
أَنْتِ كُلي Sen ye |
Muhâtaba |
Mehmuzu’l-Ayn Fiilin Emir Çekimi
سَأَلَ (sordu) fiili mehmuzu’l-ayn bir fiil. Bu fiilden emr-i hâzır kipi elde etmek istediğimizde, yine sulâsî fiillerde emr-i hâzır kipinin bulunuşuna ilişkin yolu izlememiz gerekmektedir. Buna göre:
- Fiilin ikinci şahıs muzârisi (eril) alınır: أنْتَ تَسْأَلُ
- Baştaki muzâraat harfi atılır: سْأَلُ
- Baştaki muzâraat harfi atıldıktan sonra ardından gelen harf okunamadığı için başa elif harfi getirilir. ‘Aynu’l-fiil fethalı olduğu için bu elif kesra ile harekelenir.
- Son işlem olarak fiilin sonu cezm edilir: اِسْأَلْ
Buna göre, سَأَلَ fiilinin emr-i hâzır kipinin çekimini şu şekilde düzenleyebiliriz:
Mehmuz Fiilin Emr-i Hazır Çekimi | |||
---|---|---|---|
İkil (Tesniye) | İkil (Tesniye) | Tekil (Mufred) | |
أَنْتُمْ اِسْأَلوا Sizler sorunuz |
أَنْتُما اِسْأَلا Siz ikiniz sorun |
أَنْتَ اِسْأَلْ Sen sor |
Muhâtab |
أَنْتَُّ اِسْأَلْنَ Sizler sorunuz |
أَنْتُما اِسْئَلا Siz ikiniz sorun |
أَنْتِ اِسْئَلي Sen sor |
Muhâtaba |
Mehmuzu’l-Lam Fiilin Emr-i Hazır Çekimi
fiili son harfi hemzeli yani mehmuzu’l-lam olan bir fiildir. Şimdi bu fiilin emr-i hazır çekimini görelim. Bu fiilin emr-i hazır kurallarına göre emir yapılabilmesi için
- Fiilin ikinci şahıs muzârisi (eril) alınır: أَنْتَ تَقْرَأُ
- Baştaki muzâraat harfi atılır: قْرَأُ
- Baştaki muzâraat harfi atıldıktan sonra ardından gelen harf okunamadığı için başa elif harfi getirilir. ‘Aynu’l-fiil fethalı olduğu için bu elif kesra ile harekelenir.
- Son işlem olarak fiilin sonu cezm edilir: اِقْرَأْ
Buna göre üçüncü kalıptan olan قَرَأَ fiilinin emr-i hâzır kipinin çekimini şu şekilde düzenleyebiliriz:
Mehmuzu’l-Lam Fiilin Emr-i Hazır Çekimi | |||
---|---|---|---|
İkil (Tesniye) | İkil (Tesniye) | Tekil (Mufred) | |
أَنْتُمْ اِقْرَؤوا Sizler okuyunuz |
أَنْتُما اِقْرَآ Siz okuyun |
أَنْتَ اِقْرَأْ Sen oku |
Muhâtab |
أَنْتَُّ اِقْرَأْنَ Sizler okuyunuz |
أَنْتُما اِقْرَآ Siz ikiniz okuyun |
أَنْتِ اِقْرَئِي Sen oku |
Muhâtaba |