الأمرُ و النهي في الأفعال المضعّفة

Muda‘‘af Fiilin Emr-i Hâzır Çekimi

Bir muda‘‘af  fiilin emr-i hâzır kipini elde etmek istediğimizde, yine sulâsî fiillerde emr-i hâzır kipinin bulunuşuna ilişkin yolu izlememiz gerekmektedir. مَدَّ örnek fiili üzerinden inceleyelim. Buna göre:

1. Fiilin ikinci şahıs muzârisi (eril) alınır:  أنْتَ تَُدُّ
2. Baştaki muzâraat harfi atılır: مُدُّ
3. Baştaki muzâraat harfi atıldıktan sonra ardından gelen harf (burada –mim- harfi) harekeli olduğu için okunabiliyor, bu yüzden başa elif getirilmesine gerek bulunmuyor.
4. Son işlem olarak fiilin sonu cezm edilir: مُدَّ (Burada şeddenin üstündeki damme harekesinin fethaya dönüştüğünü ve bunun bir cezm alâmeti olduğunu hatırlayalım!)

Emr-i hâzır bulma kuralını, ikinci şahsa ait diğer formlar üzerinde de uygulayacak olursak, şöyle bir sonuç elde ederiz.

أنْتُما تَُدّانِ ← مُدّا
أنْتُمْ تَُدّونَ ← مُدّوا
أنْتِ تَُدّينَ ← مُدّي
أنْتُما تَُدّانِ ← مُدّا
أنْتُّ تَْدُدْنَ/تَُدْنَ ← اُمْدُدْنَ/مُدْنَ

Bazen muda‘‘af fiilin “ikinci tekil şahıs eril” formu ile “ikinci çoğul şahıs dişil” formlarında emr-i hâzırlar; fiilin asıl hâli, yani şedde kullanılmadığı, idgâmsız hâli olan مَدَدَ – يَْدُدُ yapısı dikkate alınarak kullanılır. Bu durumda emr-i hâzır formu, ilgili şahıslar için -tıpkı sâlim bir fiilde olduğu gibi- şöyledir:
أنْتَ تَْدُدُ ← مْدُدُ ← امْدُدُ ← اُمْدُدُ ← اُمْدُدْ
أنْتُّ تَْدُدْنَ ← مْدُدْنَ ← امْدُدْنَ ← اُمْدُدْنَ ← اُمْدُدْنَ

Şimdi mudaaf fiilin emr-i hazır kipinin çekimini görelim.

MUDA’AF FİİLİN EMR-İ HAZIR ÇEKİMİ
Çoğul (Cem‘)	İkil (Tesniye)	Tekil (Mufred)
أَنْتُمْ مُدّوا Sizler uzatınız	أَنْتُما مُدّا Siz ikiniz uzatın	أَنْتَ مُدَّ ) اُمْدُدْ) Sen uzat	Muhâtab
أَنْتُّ مُدْنَ )اُمْدُدْنَ) Sizler uzatınız	أَنْتُما مُدّا Siz ikiniz uzatın	أَنْتِ مُدِّي Sen uzat	Muhâtaba

Muda‘‘af Fiilin Nehy-i Hâzır Çekimi

Nehy-i hâzır, ilgili şahsa ait muzâri fiilin başına nehiy lâ’sı ( لا الناهية lâ en-nâhiye) getirilerek yapılır. Nehiy lâ’sı, başına geldiği muzâri fiili cezm eder, anlamı olumsuz emre çevirir. Dolayısıyla مدَّ fiilinin nehy-i hâzır çekimini ilgili şahıslar için aşağıdaki gibi yaparız. Burada da fiilin “ikinci tekil şahıs eril” ile “ikinci çoğul şahıs dişil” formları için idgâmlı ve idgâmsız yapısına göre iki kullanımın söz konusu olduğunu biliniz:

MUDA’AF FİİLİN NEHY-İ HAZIR ÇEKİMİ
Çoğul (Cem‘)	İkil (Tesniye)	Tekil (Mufred)
أَنْتُمْ لا تَُدّوا Sizler uzatmayınız	أَنْتُما لا تَُدّا Siz ikiniz uzatmayın	أَنْتَ لا تَُدّ) لا تَْدُدْ)  Sen uzatma	Muhâtab
أَنْتُّ لا تَُدْنَ ) لا تَْدُدْنَ) Sizler uzatmayınız	أَنْتُما لا تَُدّا Siz ikiniz uzatmayın	أَنْتِ لا تَُدِّي Sen uzatma	Muhâtaba

Muda‘‘af Fiilin Emr-i Gâib Çekimi

Emr-i gâib formunun üçüncü şahıslara dönük emir kipidir. Dolayısıyla ilgili şahsa ait muzâri fiil başına kesra ile harekeli bir emir lâm’ı ( لام الأمر ) getirilerek yapılır. Bu “emir lâmı”, başında kullanıldığı muzâri fiili cezm eder ve fiilin anlamını da dilek-istek kipine çevirir. Şimdi مَدَّ fiilinin emr-i gâib çekimini aşağıdaki tabloda inceleyelim. Burada da fiilin “üçüncü tekil şahıs eril” ile “üçüncü çoğul şahıs dişil” formları için idgâmlı ve idgâmsız yapısına göre iki kullanımın söz konusu olduğunu biliniz:

MUDA’AF FİİLİN NEHY-İ HAZIR ÇEKİMİ
Çoğul (Cem‘)	İkil (Tesniye)	Tekil (Mufred)
هُمْ لِيَمُدّوا Onlar uzatsınlar	هُمَا لِيَمُدّا O ikisi uzatsın	هُوَ لِيَمُدَّ ) لِيَمْدُدْ) O uzatsın	Muhâtab
هُنَّ لِيَمُدْنَ )لِيَمْدُدْنَ) Onlar uzatsınlar	هُمَا لِتَمُدّا O ikisi uzatsın	هِيَ لِتَمُدَّ O uzatsın	Muhâtaba

Muda‘‘af Fiilin Nehy-i Gâib Çekimi

Muzâri fiilin başına “nehiy lâ’sı” ( لا الناهية lâ en-nâhiye) getirilerek nehy-i gaib elde edilir. Bu “nehiy lâ’sı”, başında kullanıldığı muzâri fiili cezm eder ve fiilin anlamını olumsuz emir kipine çevirir. Şimdi مَدَّ fiilinin nehy-i gâib çekimini aşağıdaki tabloda inceleyelim. Burada da fiilin “üçüncü tekil şahıs eril” ile “üçüncü çoğul şahıs dişil” formları için idgâmlı ve idgâmsız yapısına göre iki kullanımın söz konusu olduğunu biliniz:

MUDA’AF FİİLİN NEHY-İ HAZIR ÇEKİMİ
Çoğul (Cem‘)	İkil (Tesniye)	Tekil (Mufred)
هم لا يَُدّوا Onlar uzatmasınlar	هما لا يَُدّا O ikisi uzatmasın	هو لا يَُدَّ )لا يَْدُدْ( O uzatmasın	Muhâtab
هُنّ لا يَُدْنَ )لا يَْدُدْنَ( Onlar uzatmasınlar	هما لا تَُدّا O ikisi uzatmasın	هِي لا تَُدَّ O uzatmasın	Muhâtaba