Sarf

Mücerred ve Mezid Kavramları

 

Arapçada harflerinin tamamı kök harf olan fiiller ikiye ayrılır.

  1. Sülasi (üç harfli) fiiller.
  2. Rubaî (dört harfi) fiiller.

Bu iki grup fiillerin yapısına başka harf eklenmemiş hallerine mücerred fiil yani kök fiil denir. Kök harflerine başka harf ilave edilmiş olanlara ise mezid fiil yani ekli fiil denir. Mesela,  عَلِمَ fiili sülasi yani üç harfli bir fiil iken  أَعْلَمَ fiili sülasinin mezidi rubaî yani sülasiye bir harf eklenerek yapılan rubaî (dört harfli) bir fiil olmuştur.  Aynı şekilde جَمَعَ fiili, başına bir hemze, cim ve mim harfleri arasına bir ت eklenerek elde edilen اِجْتَمَعَ fiili sülasinin mezidi hümasi yani sülasiye iki harf eklenerek yapılmış beş harfli bir fiil haline gelmiştir.

İlgili Makaleler

Sülasi mücerred fiillerin ikinci harflerinin mazi ve muzarideki harekeleri birbirinden farklıdır. Bu farklı harekeler birlikte düşünüldüğünde sülasi fiiller için altı değişik kalıp ortaya çıkar. Bu altı kalıbın her birine bab, söz konusu altı kalıbın tamamına ise sülasi mücerred bablar denir.

Sülasi ve rubai mücerred fiillerin başına, ortasına ve sonuna bazı harfler ilave edilerek ortaya çıkan bablar vardır. Bu bablardan gelen fiillere mezid fiiller denir.

SÜLASİ MÜCERRED FİİLLER

Arapça’da kelimelerin kökü genellikle üç harften oluşur. Sülasi üç harfli demektir. Kelimenin herhangi bir ek almamış yalın haline de mücerred denir. Sülasi mücerred fiillerin mazi hallerini incelediğimizde üç kalıp karşımıza çıkar. Bunlar; فَعَل, فَعِلَ, فَعُلَ vezinleridir. Bu vezinlerin her birini muzarileri ile beraber incelediğimizde karşımıza şöyle bir tablo çıkar.

Anlamı Örneği Babı Mazi Vezin
Yazdı كَتَبَ- يَكْتُبُ يَفْعُلُ فَعَلَ فَعَلَ
Oturdu جَلَسَ – يَجْلِسُ يَفْعِلُ فَعَلَ  
Açtı فَتَحَ – يَفْتَحُ يَفْعَلُ فَعَلَ  
Bildi عَلِمَ – يَعْلَمُ يَفْعَلُ فَعِلَ فَعِلَ
Zennetti حَسِبَ – يَحْسِبُ يَفعِلُ فَعِلَ  
Güzel oldu حَسُنَ – يَحْسُنُ يَفْعُلُ فَعُلَ فَعُلَ

SÜLASÎ MEZİD FİİLLER

Fiil kalıpları en az üç harflidir. Bu harflerin üzerine ilave edilerek elde edilen yeni kalıpların manaları harf sayılarına göre değişmektedir. Mezid bablar, üç harfli kök fiilin üzerine bazen bir, bazen iki, bazen de üç harf ilave edilerek elde edilir. Bu fiillerin babları mastarları ile tanınır. Çünkü bu fiillerin mastarları düzenlidir.

  1. Mezid Rubaî Fiiller:

Üç harfli fiillere bir harf eklenerek elde edilen rubaî fiiller üç tanedir. Bu kalıplar, أفْعَلَ kalıbı, فَعَّلَ kalıbı, ve فَاعَل kalıbıdır.

a. İf’al babı:

أَفْعَلَ/ يُفْعِلُ / إِفْعَالٌ

Bu bab, geçişsiz fiilleri geçişli yapmak için kullanılır. Bu durumda geçişsiz fiil geçişli olur. Fiil bir mef’ul alıyorsa iki mef’ul alır. Fiil iki mef’ul alıyorsa üç mef’ule geçişli yapar.

.خَرَج عَلِيٌّ.                                 أَخْرَجَ عَلِيٌّ  مَحْمودًا

Ali Mahmut’u çıkardı.                             Ali çıktı.

.كَتَبَ عَلِيٌّ رِسَلَة.                          أَكْتَبَ عَلِيٌّ مَحمودًا رِسَالَةَ

Ali mahmud’a bir mektup yazdı.        Ali bir mektup yazdı.

.عَلِمَ عَلِيٌّ الخَبَرَ صَحِيحًا.                                                         أَعْلَمَ عَليٌّ مَحمودًا الخَبَرَ صَحِيحًا

Ali Mahmud’a haberin doğru olduğunu bildirdi.             Ali haberi doğru bildi.

b. Tef’ıl babı:

فَعَّلَ / يُفَعِّلُ / تَفْعِيل

Bu bab da üç harfli fiilleri geçişli yapmak için kullanılır. Ancak tef’ıl babı fiilleri geçişli yapmak için kullanılmakla birlikte yeni anlamlarda kazandırmaktadır.  Fiil, fail ve mef’ulde çokluk, bir yere girme gibi anlamlar katmaktadır.

Örnek;

.سَكَتَ عَلِيٌّ.                           سَكَّتض عبِيٌّ مَحمُودًا

Ali Mahmut’u susturdu.                Ali sustu.

c. Mufâale babı:

فَاعَل / يُفَاعِلُ / مُفَعَلَةٌ

Üç harfli fiilllerin bu baba sokulması bir işin iki veya daha fazla kişi arasında karşılıklı yapıldığını (işteşlik) ifade eder.

.نَاقَشَ مَحْمُودٌ عَلِيًّا

Mahmut, Ali ile tartıştı.

Bu babda anlam olarak fail, aynı zamanda mef’ul; mef’ul aynı zamanda fail olmaktadır.

  1. Mezid Humasî Fiiller:

Sülasi fiillere iki harf eklenerek elde edilen beş harfli mezid humasi fiillerin beş kalıbı vardır.

a. İnfial babı:

اِنْفَعَلَ /يَنْفَعَلُ / اِنْفِعَالٌ

Üç harfli bir fiil bu baba, fiilin başına hemze ve nun getirilerek dönüştürülür. Dönüşlülük (mutavaat) anlamı için kullanılır.

كَسَرَ               kırdı                       اِنكَسَرَ          kırıldı

فَتَحَ                 açtı                         اِنفَتَحَ           açıldı

b. İftial babı:

اِفْتَعَلَ / يَفْتَعِلُ / اِفْتِعَالٌ

İftial babı da infial babı gibi genellikle dönüşlülük için kullanılır.

جَمَعَ          topladı                   اِجْتَمَعَ   toplandı

نَشَرَ          yaydı                   اِنتَشَرَ     yayıldı

c. İf’ılal babı:

اِفْعَلَّ / يَفْعَلُّ / اِفْعِلَالٌ

Bu bab, renk ve özürlerin mübalağalı anlatımı için kullanılır.

أَبْيَضُ        beyaz                    اِبيَضَّ   ağardı

d. Tefe’ul babı:

تَفَعَّلَ / يَتَفَعَّلُ / تَفَعُّلٌ

Bu babın fiilleri doğrudan üç harfli fiillerden değil, تَفْعِيل  babının fiillerinden alınır. Bu bab da genellikle alındığı babın fiillerini dönüşlü yapmak için kullanılır.

مَزَّقَ          yırttı                 تمَزَّقَ               yırtıldı, parçalandı

عَلّمَ            öğretti             تَعَلَّمَ                  öğrendi

e. Tefâul babı:

تَفَاعَلَ / يَتَفَاعَلُ / تَفَاعُلٌ

Tefâul babı genellikle işteşlik için kullanılan bablardandır. Bu babtan gelen fiiller olmayan bir şeyi varmış gibi göstermek için de kullanılır.

تَحَارَبَ الْجَيْشَان               İki ordu savaştı.

مَرِضَ                           hasta oldu                            تَمَارَضَ           hastaymış gibi göründü

  1. Südasi Filler

Fiiller altı harften fazla, üç harften de az olamazlar. Dolayısıyla südasi fiiller en fazla harf sayısına sahip fiillerdir. Sülasi fiillere üç harf eklenerek elde edilen fiiller dört babdır.

a. İstif’al babı:

Bu bab sülasi fiillerin başına اِسْتَ harfleri getirilerek elde edilir. İstif’al babı istek ifade eder.

غَفَرَ           bağışladı                       اِسْتَغْفَرَ             bağışlanma istedi

أَّذِنَ            izin verdi                      إِسْتَأْذَنَ             izin istedi

b. İf’îâl babı:

اِفْغَوْغَلَ / يَفْعَوعِلُ / اِفْعِيعَال

Sülasi fiillerin bu baba sokulmasının sebebi genellikle manaya abartı kazandırmaktır.

عَشُبَ الْمَكَانُ                        Yer otlandı.

اِعْشَوْشَبَ الْمَكَان                  Yer otlarla yemyeşil oldu.

c. İf’ivval babı:

اِفْعَوَّلَ / يَفْعَوِّلُ / اِفْعِوَّال

Bu bab, sülasi fiillere abartı anlamı katmak için kullanılır.

جَلَذَ الإبِلُ                  deve yürüdü.

اِجْلَوَّذَ الإِبِل               deve hızla yürüdü.

a. İf’îlâl babı:

اِفْعَالَّ / يَفْعَالُّ / اِفْعِيلَالٌ

Bu bab da sülasi fiillere abartı anlamı kazandırmak için kullanılır. Ancak if’ilal babı gibi sadece renk ve sakatlıklara mahsustur.

اِحْمَرَّ         kızardı                  اِحْمَارَّ       kıpkırmızı oldu

RUBAÎ MÜCERRED

Arapça’da dört tane kök harfi bulunan fiillere rubaî mücerred fiiller denir.

Rubaî mücerred fiillerin bir tek kalıbı vardır. فَعْلَلَ – يُفَعْلِلُ – فُعْلَلَة – فِعْلَال  şeklinde çekimlenir. Bu babtan gelen fiillerin çoğu geçişlidir.

Örnekler;

بَعْثَرَ الْهَوَاءُ الوَرَقَ                       Rüzgar kağıtları dağıttı.

حَرْجَم الرَّاعِي الإِبلَ                    Çoban develeri topladı.

طَمْأَنَ الطَّبِيبُ المَرِِيضَ               Doktor hastayı yatıştırdı.

RUBAÎ MEZİD FİİLLER

  1. Rubaînin mezidi humasi fiilin tek kalıbı vardır. تَفَعْلُل – يَتَفَعْلُلُ – تَفَعْلُلَ şeklinde çekimlenir. Bu bab dönüşlülük ifade eder.

تَبَعْثَرَ الورقُ     Kâğıtlar dağıldı.

Örnekte görülen تَبَعْثَرَ fiili بَعْثَرَ fiiline ت harfi eklenerek elde edilmiştir.

  1. Rubaînin mezidi südasi fiilin iki kalıbı vardır. Bunlar إفْعَنلل – يَفْعَنْلِلُ – اِفْعِنْلالٌ ve اِفْعَلَلَّ – يَفْعَلِلُّ – اِفْعِلَّال şeklinde çekimlenir.

Örnekler;

اِحْرَنْجَمَت الإبلُ         Develer toplandı.

اِطْمَأَنَّ الْمَرِيضُ         Hasta yatıştı.

Bu durumda اِحْرَنْجَمَ fiili اِفْعِنْلالٌ kalıbında, اِطْمَأَنَّ fiili de اِفْعِلَّال kalıbındadır.